BÀI VIẾT PHƯƠNG PHÁP THẬP CHỈ GIA TRUYỀN PHAN NHẬT ANH

I. CƠ SỞ Y HỌC CỔ TRUYỀN VÀ NGUYÊN LÝ HOẠT ĐỘNG

1. Cơ sở lý luận từ Y học cổ truyền

Y học cổ truyền Việt Nam (YHCT) là hệ thống lý luận y học có lịch sử hàng nghìn năm, dựa trên triết lý âm dương – ngũ hành, khái niệm khí huyết – tạng phủ – kinh lạc. Trong đó:

- Khí huyết: là nền tảng sự sống. Khí vận hành trong cơ thể, huyết nuôi dưỡng tạng phủ, cân, da, cơ…

- Tạng phủ: gồm 5 tạng (tâm, can, tỳ, phế, thận) và 6 phủ (đởm, vị, tiểu trường, đại trường, bàng quang, tam tiêu), mỗi cơ quan có chức năng riêng và liên kết qua kinh lạc.

- Kinh lạc: là hệ thống kênh dẫn khí huyết, kết nối tạng phủ, cơ quan và toàn thân. Cơ thể có 12 kinh chính, 8 mạch kỳ kinh, hàng trăm huyệt đạo.

YHCT cho rằng bệnh sinh ra là do mất cân bằng âm dương, khí huyết tắc nghẽn hoặc rối loạn chức năng tạng phủ. Muốn chữa bệnh phải phục hồi sự lưu thông khí huyết, khơi thông kinh lạc, điều hòa âm dương.

2. Nguyên lý hoạt động của Thập chỉ liệu pháp

Thập chỉ liệu pháp là phương pháp chữa bệnh bằng cách tác động cơ học (bấm, day, ấn, gõ, vê...) trực tiếp vào 10 đầu ngón tay, cụ thể là các huyệt đạo, điểm phản xạ liên quan đến toàn thân nằm ở mỗi đầu ngón tay.

Mỗi ngón tay tương ứng với một đường kinh và một tạng phủ nhất định:

- Ngón cái: Kinh Phế – phổi, hô hấp
- Ngón trỏ: Kinh Đại trường – tiêu hóa, bài tiết
- Ngón giữa: Kinh Tam tiêu – điều hòa năng lượng
- Ngón áp út: Kinh Tâm bào – hệ tim mạch
- Ngón út: Kinh Tâm – thần kinh, cảm xúc

Các đầu ngón tay là nơi tập trung đầu mút thần kinh, mao mạch và huyệt vị nhạy cảm nhất. Đây là điểm cuối hoặc điểm bắt đầu của nhiều đường kinh. Khi được kích thích đúng cách sẽ phản xạ lên toàn bộ cơ thể, giúp khơi thông khí huyết, điều chỉnh âm dương, điều hòa chức năng tạng phủ.

II. KỸ THUẬT THAO TÁC ÂM DƯƠNG TRÊN NGÓN TAY, NGÓN CHÂN

Việc thao tác trên các ngón tay và chân theo nguyên lý Âm Dương của Y học cổ truyền không chỉ là kỹ thuật trị liệu cơ học, mà còn là hình thức tác động sinh học có định hướng, dựa vào cấu trúc thần kinh – kinh lạc – phản xạ học để tạo nên hiệu ứng điều hòa chức năng toàn thân. Dưới đây là phần trình bày có hệ thống về mục tiêu, nguyên tắc, kỹ thuật và cơ sở lý luận cho thao tác trên ngón tay và ngón chân – nền tảng của phương pháp Thập chỉ gia truyền.

1. Mục tiêu của kỹ thuật

• Kích thích huyệt vị và đầu mút thần kinh tại đầu chi (ngón tay, ngón chân)
• Khơi thông kinh lạc, thúc đẩy lưu thông khí huyết
• Tác động đến các tạng phủ tương ứng thông qua hệ thống phản xạ
• Giảm đau, điều chỉnh thần kinh thực vật, nâng cao khả năng tự hồi phục của cơ thể

2. Phân chia Âm Dương trên các ngón tay và ngón chân

Trong phương pháp Thập chỉ gia truyền Phan Nhật Anh, cách phân chia âm dương trên tay và chân được thực hiện thống nhất. Trên mỗi bàn tay và bàn chân có 10 ngón:

• Ngón 1 (ngón cái) có 2 đốt xương.
• Các ngón 2, 3, 4, 5 đều có 3 đốt xương.

Đốt thứ nhất (đốt gốc) nằm gần lòng bàn tay hoặc gan bàn chân, đốt 2 và đốt 3 kéo dài ra đầu ngón.

Nguyên tắc tác động:

• Khi xoa mặt dương các ngón tay/chân: đẩy từ đốt 2 về đốt 1.
• Khi xoa mặt âm các ngón tay/chân: kéo từ đốt 1 ra đốt 2 hoặc hết đốt 3.

Khi xoa tròn mặt Dương: đẩy từ đốt 2 về đốt 1.

Khi xoa tròn mặt Âm: kéo ngược lại từ đốt 1 đến đốt 3.

Định danh các vùng âm – dương trên từng ngón:

• Mặt trên (mặt móng) của ngón tay/chân: gọi là mặt Dương.
• Mặt dưới (mặt lòng) của ngón tay/chân: gọi là mặt Âm.

Cụ thể:

• Ngón 1 mặt trên: Dương 1; mặt dưới: Âm 1
• Ngón 2 mặt trên: Dương 2; mặt dưới: Âm 2
• Ngón 3 mặt trên: Dương 3; mặt dưới: Âm 3 (3 đốt)
• Ngón 4 mặt trên: Dương 4; mặt dưới: Âm 4 (3 đốt)
• Ngón 5 mặt trên: Dương 5; mặt dưới: Âm 5 (3 đốt)

Nội dung này làm cơ sở định danh thao tác trong tất cả bài tập điều trị của phương pháp Thập Chỉ Gia Truyền Phan Nhật Anh.

3. Nguyên tắc chung

• Thực hiện khi bệnh nhân ở tư thế thoải mái, thư giãn, tốt nhất là ngồi hoặc nằm.
• Người thực hiện cần giữ bàn tay sạch, móng cắt gọn, nếu cần có thể sử dụng dầu hoặc cao xoa bóp hỗ trợ.
• Không thao tác quá mạnh gây đau, nhưng cũng không quá nhẹ tránh mất hiệu quả.
• Tác động theo trục dọc và ngang của ngón tay, ưu tiên các đầu ngón, là nơi tập trung huyệt vị và phản xạ cao nhất.

4. Các bước thực hành trên ngón tay

Lưu ý:

• Mỗi bàn tay thao tác toàn bộ 5 ngón, mỗi ngón thực hiện đầy đủ các kỹ thuật trên theo thứ tự.
• Có thể thực hiện 1 – 2 lượt/ngày, kết hợp trước hoặc sau châm cứu, xoa bóp toàn thân.

5. Thao tác trên ngón chân

• Các kỹ thuật tương tự như với ngón tay: xoa – day – vê – gõ – kéo – ấn huyệt
• Tập trung vào:
  • Đầu ngón chân cái: phản xạ đến gan, tỳ
  • Ngón chân út: liên quan đến thận và hệ thần kinh
• Thực hiện nhẹ nhàng hơn do ngón chân nhạy cảm và dễ tổn thương nếu thao tác sai

6. Hệ thống huyệt đạo và tạng phủ liên quan

7. Một số dấu hiệu hiệu quả sau khi thao tác

• Bệnh nhân cảm thấy ấm nóng bàn tay, ngón tay
• Dễ chịu, thư giãn, giảm đau rõ rệt
• Một số người có thể đổ mồ hôi, thở sâu hơn, hoặc buồn tiểu – phản ứng tốt
• Nếu thao tác tốt, có thể làm giảm tê liệt hoặc cải thiện phản xạ vận động ở người sau tai biến, liệt nhẹ

8. Kỹ thuật minh họa lâm sàng – Bài tập theo nhóm bệnh lý

8.1. Bài “Tăng Phủ – làm nóng cơ thể”

• Tổ hợp thao tác: Dương 2, 1, 4, 5 – Âm 2, 4, 5 – Dương 3, 2, 4, 5 – Dương 1, 3, 4, 5.

8.2. Bài “Khó thở, mệt mỏi”

• Tổ hợp: Dương 1, 2, 4 – Âm 1, 2, 4, 5 – Dương 3, 2, 4, 5.

8.3. Bài “Nóng vùng mặt”

• Thao tác: Âm 1, 2 – lặp lại tổ hợp: Âm 1, 1, 1, 2, 2, 2 (3 lần).

8.4. Bài “Phụ khoa – vùng bụng dưới”

• Chuỗi xoa: Dương 2, 1, 4, 5 – Âm 2, 2, 1, 1 – 4, 4, 5, 5 (2 lần)

8.5. Bài “Xương khớp – thần kinh tọa – cột sống”

• Tổ hợp: Dương 2, 1, 4, 5 – Âm 2, 4, 5 – Dương 4, 5, 1, 2.

8.6. Bài “Mắt – điều tiết, thị lực”

• Thao tác khóa tay tại cổ tay và sử dụng: Dương 2, 1, 4, 5 – Âm 2, 1, 4, 5.

8.7. Bài “Thần kinh – máu não”

• Thao tác lặp: Dương 1, 3, 4, 5 – Âm 1, 3, 4, 5 – Dương 2, 1, 4, 5 – Âm 2, 4, 5.

Các bài tập này có thể được áp dụng độc lập hoặc kết hợp theo chẩn đoán thể bệnh. Hướng dẫn lặp lại bài tập 2–3 lần/ngày, mỗi lần khoảng 15–20 phút.

III. CÁC BÀI TẬP

• 1. Cấu trúc mỗi bài tập
• Tên bài: thể hiện rõ nhóm bệnh điều trị chính
• Tổ hợp thao tác: các chuỗi xoa bóp, day ấn cụ thể theo vị trí Âm – Dương
• Thời lượng khuyến nghị: mỗi chuỗi thực hiện 10–20 lần, lặp 2–3 lần/ngày
  2. Danh mục các bài tập

2.1. Bài “Tăng Phủ” –

• Tổ hợp: Dương 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 4, 5 → Dương 3, 2, 4, 5 → Dương 1, 3, 4, 5

2.2. Bài “Hồi phục thể lực”

• Tổ hợp: Dương 1, 2, 4 → Âm 1, 2, 4, 5 → Dương 3, 2, 4, 5 → Âm 1, 3, 4, 5

2.3. Bài “Nóng vùng mặt”

• Tổ hợp: Âm 1, 2 (3 lần) → Âm 1, 1, 1, 2, 2, 2 (3 lần) → Âm 2, 1, 4, 5

2.4. Bài “Phụ khoa – Nóng vùng bụng”

• Tổ hợp: Dương 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 2, 1, 1, 4, 4, 5, 5 (2 lần)

2.5. Bài “Xương khớp – Thần kinh tọa – Cột sống”

• Tổ hợp: Dương 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 4, 5 → Dương 4, 5, 1, 2 → Âm 2, 1, 4, 5

2.6. Bài “Thị lực – Điều tiết mắt”

• Tổ hợp: Dương 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 2, 1, 1, 4, 4, 5, 5

2.7. Bài “Thần kinh – Máu não – Tiền đình”

• Tổ hợp: Dương 1, 3, 4, 5 → Âm 1, 3, 4, 5 → Dương 2, 1, 4, 5 → Âm 2, 4, 5

IV. MÔ HÌNH ĐÀO TẠO CỘNG ĐỒNG VÀ HƯỚNG DẪN TỰ CHĂM SÓC SỨC KHỎE

Phương pháp Thập Chỉ Gia Truyền Phan Nhật Anh không chỉ tập trung vào trị liệu trực tiếp mà còn phát triển một mô hình đào tạo cộng đồng bền vững, có tính thực hành cao nhằm nâng cao năng lực tự chăm sóc sức khỏe chủ động của người dân. Đây là hướng đi phù hợp với xu thế y học hiện đại kết hợp y học cổ truyền, trong đó đề cao vai trò của dự phòng, phục hồi chức năng.

1. Triết lý nền tảng của mô hình

Mô hình được xây dựng dựa trên ba trụ cột chính:

• Truyền thụ đơn giản – dễ thực hành – dễ lan tỏa: Mọi kỹ thuật đều được chuyển thể dưới dạng bài tập, động tác hoặc sơ đồ bấm huyệt đơn giản, người dân có thể học và làm theo tại nhà.
• Đồng hành – hỗ trợ – phản hồi liên tục: Người bệnh được hướng dẫn kỹ lưỡng tại chỗ, sau đó được giám sát và điều chỉnh kỹ thuật trong các buổi tái khám hoặc qua kênh trực tuyến.
• Kết hợp tri thức y học cổ truyền và chăm sóc toàn diện tinh – khí – thần: Ngoài can thiệp cơ học, phương pháp khuyến khích thiền, thở, dưỡng sinh và giữ tâm an để hồi phục.

2. Cấu trúc mô hình đào tạo cộng đồng

Mô hình gồm 3 cấp độ triển khai:

a. Cấp cơ sở: Tổ chức lớp học cộng đồng

• Đối tượng: Người cao tuổi, bệnh nhân sau tai biến, người có bệnh mạn tính, nhóm nguy cơ cao (tiểu đường, thoái hóa khớp, huyết áp…).
• Nội dung:

- Hướng dẫn nhận diện và xử trí ban đầu một số triệu chứng thường gặp (chóng mặt, mất ngủ, đau mỏi…).

- Giới thiệu các huyệt đạo cơ bản tại 10 đầu ngón tay và nguyên lý “thập chỉ thông khí huyết”.

- Dạy bài tập dưỡng sinh ngắn (5–10 phút/ngày) theo thể trạng.

• Phương pháp giảng dạy: "1 kèm 5" – mỗi học viên cũ hướng dẫn lại cho 5 người mới, lan tỏa theo hình thức truyền nghề dân gian.

b. Cấp gia đình: Hướng dẫn chăm sóc thân nhân tại nhà

• Tài liệu hóa các phác đồ đơn giản dưới dạng sơ đồ, video minh họa.
• Cung cấp “Sổ tay Thập Chỉ Dưỡng Sinh” với chỉ dẫn cụ thể, dễ hiểu (phối hợp giữa hình ảnh và mô tả thao tác).
• Đào tạo người nhà bệnh nhân bấm huyệt cơ bản (ấn nhẹ, không dùng lực sâu), tự tập bài thở Âm công, thiền tỉnh 3–5 phút/ngày.
• Triển khai kênh phản hồi qua Zalo, điện thoại để giải đáp kịp thời.

c. Cấp trực tuyến: Mô hình mở rộng không gian địa lý

• Duy trì kênh hướng dẫn trên các nền tảng số: YouTube, Zalo Official, Tiktok.
• Triển khai khóa học trực tuyến miễn phí và có phí, chia theo các nhóm chuyên biệt: người bệnh sau tai biến, đau thần kinh tọa, mất ngủ, người già yếu…
• Phối hợp với các tổ chức y tế, hội người cao tuổi địa phương để xây dựng mạng lưới hỗ trợ kỹ thuật cộng đồng.

3. Hiệu quả ghi nhận của mô hình cộng đồng

Từ năm 2023 đến giữa năm 2025, mô hình đã được triển khai thí điểm tại TP.HCM, Hà Nội và một số tỉnh như Ninh Bình, Quảng Ngãi, thu được các kết quả đáng ghi nhận.

4. Định hướng phát triển mô hình

• Chuẩn hóa tài liệu đào tạo thành giáo trình phổ thông về “Thập Chỉ Dưỡng Sinh Gia Truyền”.
• Phối hợp với các trường trung cấp y học cổ truyền, Trung tâm Giáo dục sức khỏe cộng đồng để tích hợp đào tạo vào chương trình chăm sóc người cao tuổi.
• Ký kết với Hội Đông y cấp huyện/xã để tổ chức các lớp đào tạo bán chuyên nghiệp, cấp chứng nhận sơ cấp cho học viên hoàn thành.

KẾT LUẬN

Phương pháp Thập Chỉ Gia Truyền Phan Nhật Anh là một hình thức y học cổ truyền được hiện đại hóa, phù hợp xu hướng y tế dự phòng, phục hồi chức năng và chăm sóc chủ động. Phương pháp này xứng đáng được ghi nhận, bảo hộ quyền tác giả và khuyến khích phổ biến rộng rãi vì lợi ích cộng đồng và ngành y học cổ truyền Việt Nam.

Không chỉ là người sáng lập phương pháp Thập chỉ gia truyền, lương y Phan Nhật Anh còn là Chủ tịch Chi hội Nam y tỉnh Ninh Thuận. Vừa qua, ông được bổ nhiệm giữ chức Phó Chủ tịch Hội đồng khoa học Viện Khoa Học Nghiên Cứu Nhân Tài Nhân Lực thuộc Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam.

Địa chỉ: 179 Đường Trần Phú phường Phủ hà Thành Phố Phan Rang Tháp Chàm Tỉnh Ninh Thuận
Điện thoại: 0377146899

Lương y Phan Nhật Anh